معماری و فرهنگ رابطه متقابل و دو سویه دارند، از یک طرف معماری بر فرهنگ تأثیر می‌گذارد و از طرف دیگر فرهنگ نسبت به معماری تأثیر گذار است. از این رو، معماری نقش مهمی در شکل گیری روابط و فرهنگ مردمان دارد. مبحث اساسی در معماری، فضا هست و از آنجا که تا حدی رفتار در درون فضا رخ می دهد، می‌توان با مدیریت فضا، رفتارهای داخل فضا را مدیریت کرد.
آنچه که از دیرباز در معماری ایرانی قابل شهود بوده است، درون گرایی در فضای معماری بوده است؛ بدین صورت که در معماری درون گرا، تزئینات به وفور به کار می‌رفت و به بیرون کمتر توجه می‌شد و سادگی در معماری برون گرا رعایت می‌شد. در معماری گذشته ایران، فضاهای درون خانه، نیاز اهل خانه را تأمین می‌کرد و در معماری درون گرا، محرمیت و سلسله مراتب رعایت می‌شد.
با گذشت زمان و از دوران پهلوی به بعد معماری برون گرا، جایگزین معماری درون گرا شد و به تدریج دیوارهای ساده و بی وزن کنار گذاشته شدند و در عوض پنجره‌های متعدد رو به خیابان گشوده شدند و تزئینات و نمای بیرونی ساختمان مورد توجه قرار گرفت. برون گرایی تا حدودی جایگزین درون گرایی شد و پدیده‌ی درون گرایی کمرنگ شد.
معانی درون گرایی
از واژه درون گرایی در معماری می‌توان معانی مختلفی را استنباط کرد. این واژه قبل از اینکه رنگ معماری به خود بگیرد از دیدگاه اخلاقی و عرفانی نیز در بر گیرنده معانی و مفاهیمی از قبیلِ تودار بودن، گرایش به حالات درونی و پرهیز از نشان دادن آن حالات به صورت تظاهر می‌باشد. بحث نپرداختن به ظاهر و در عوض کار بر روی درون و حالات درونی، از طرف بعضی کار آشنایان به مباحث معماری، به داخل این عرصه نیز کشیده شده است تا جایی که معماران ایران را از این نظر که در نمای بیرون آن و در گذرهای پُر پیچ و خم چیزی جز خشت و گل دیده نمی‌شود ولی در داخل دنیایی از پرکاری و زیبایی دارد، درون گرا نامیده‌اند.(معماریان، ۱۳۷۳)
خصوصیت درون گرایی واحدهای مسکونی در جوامع اسلامی، که خانواده در آن از حرمت و درون گرایی خاص برخوردار است، با فرهنگ جامعه کاملاً سازگار بوده و تحت تأثیر آن نیز کمابیش تا عصر جدید تداوم یافته است.(ریمون، ۱۳۷۰)
درون گرایی مفهومی است که به صورت یک اصل در معماری ایران وجود داشته و با حضوری آشکار، به صورت‌های متنوع، قابل درک و مشاهده است. اصولاً در ساماندهی اندام‌های گوناگون ساختمان به ویژه خانه‌های سنتی، باورهای مردم، بسیار تأثیر گذار بوده است. یکی از باورهای مردم ایران ارزش نهادن به زندگی شخصی و حُرمت آن و نیز عزت نفس ایرانیان بوده که این امر به گونه‌ای معماری ایران را درون گرا ساخته است.
خصوصیات معماری درون گرا
قبل از هر چیز می‌بایست ویژگی‌های یک خانه درون گرا را معرفی کرد. این ویژگی‌ها به اختصار عبارتند از : ۱- نداشتن ارتباط بصری مستقیم فضاهای داخل با فضای شهری بیرون خود. ۲- فضاهای مختلف آن را عنصری مانند حیاط و یا صفه‌های سرپوشیده سازماندهی کرده است به نحوی که روزن‌ها و بازشوها به طرف این عناصر باز شوند.(معماریان، ۱۳۷۳)
یکی از باورهای مردم ایران زندگی شخصی و حرمت آن بوده که این امر به گونه‌ای معماری ایران را درون گرا ساخته است. معماران ایرانی با سامان دهی اندام‌های ساختمان در گرداگرد یک یا چند میان سرا، ساختمان را از جهان بیرون جدا می‌کردند و تنها یک هشتی این دو را به هم پیوند می‌داد.
در فرهنگ این نوع معماری، ارزش واقعی به جوهر و هسته باطنی آن داده شده است و پوسته ظاهری، صرفاً پوششی مجازی است که از حقیقتی محافظت می‌کند و غنای درونی و سربسته آن تعیین کننده جوهر و هستی راستین بنا است و قابل قیاس با وجوهات و فضای بیرونی نیست.
ویژگی معماری غیر قابل انکار آثار و ابنیه‌ای مانند خانه، مسجد، مدرسه، کاروانسرا حمام و غیره مربوط به خصوصیت درون گرایانه آن است که ریشه‌ای عمیق در مبانی و اصول اجتماعی–فلسفی این سرزمین دارد.
درون گرایی در جستجوی حفظ حریم محیطی است که در آن شرایط کالبدی با پشتوانه تفکر، تعمق و عبادت به منظور رسیدن به اصل خویش و یافتن طمانینه‌ی خاطر و آرامش اصیل در درون، به نظمی موزون و متعالی رسیده است. به طور اعم و بر اساس تفکر شرقی و در سرزمین‌های اسلامی؛ جوهر فضا در باطن است و حیاط درونی، به وجود آورنده اساس فضا است.
فضای بیرون و درون معماری آنچنان بهم پیوسته است که هر کدام شکل دیگری را تعیین می‌کنند. در صورتی که در بسیاری از طرح‌های امروزی اکثر فضاهای بیرون از نحوه قرار گرفتن ساختمان‌ها در کنار یکدیگر پیدا می‌شود یعنی خود واجد ارزش و اصالتی نیستند، بلکه وقتی استقرار ساختمان‌ها مطابق اصول خودشان صورت گرفت فضای حاصل بین آنها هر چه که می‌خواهد باشد، فضای بیرونی نامیده می‌شود.
در معماری سنتی فضای بیرون همان نظم قواعد درون را دارد. هیچ جزئی از درون و بیرون خارج از قاعده و انتظام طرح نمی‌شود و همان طور که ساختمان‌ها فضای بیرون را می‌سازند، خود میدان و حیاط نظم خاصی را به ساختمان‌ها می‌دهند. قسمت عمده‌ای از زیبایی، آرامش و احساس وحدت که در بافت قدیمی شهرها و بناهای مذهبی و فرهنگی قدیم دیده می‌شود مدیون نظام دو فضا بیرونی و درونی در معماری سنتی است.
امنیت
«امنیت می‌تواند در سلسله مراتبی از فضای خصوصی خانه تا فضای کاملا عمومی بازار و میدان مطرح باشد. در مقایسه با بسیاری از کشورهای غربی عرف و هنجارهای اخلاقی موجود در فضاهای شهری ایران باعث شده است که فضاهای عمومی این شهرها نسبت به بسیاری از کشورهای اروپایی دارای امنیت نسبتاً بالایی باشند.»(امیرابراهیمی، ۱۳۸۱)
«وجود پیرنشین در محلات یکی دیگر از عوامل ارتقای امنیت شهر سنتی است . در شهرهای عصر صفویه توجه به امنیت و محرمیت تا آنجا مشهود است که ابزاری که برای کوبیدن درب به کار می‌رفته است متمایز از مردان و صدای تولید شده از آنها نیز متفاوت از یکدیگر است. به گونه‌ای که شخصی که در خانه حضور دارد با شنیدن صدای درب متوجه جنسیت شخصی که در پشت در قرار دارد می‌شود. چنین توجهی به جنسیت و احترام به عرصه خصوصی زنان موجب افزایش احساس امنیت و آرامش برای آنها می گردد. اگر محله سنتی را نوعی اندرونی بیانگاریم، می‌توانیم فضای بزرگ شهر را بیرونی قلمداد نماییم، فضای آزاد. فضای مردانه، فضای کار و فضای گمنامی.»(هاشمی، ۱۳۹۰: ۱۰۰۳)
از مصادیقی که موجب ارتقای امنیت در فضاهای شهری سنتی می‌شد؛ اختلاط کاربری‌های شهری بود. این مهم را می‌توان در ورودی‌های شهر و سایر فضاهای عمومی مشاهده نمود. وجود مسجد، حمام و بازارچه در محلات به زنان این امکان را می‌داد تا علاوه بر فضای خصوصی خانه‌ها یا نیمه خصوصی هشتی‌ها و کوچه‌ها در مساجد و حمام‌ها نیز امکان ملاقات و تعامل با یکدیگر را داشته باشند.(بلانت، ۱۳۸۴)
محرمیت
محرمیت به عنوان یکی از اصول اساسی در معماری اسلامی در راستای تأمین امنیت اجتماعی دارای وجوه و جنبه‌های متفاوتی است. محرمیت موجود در خانه‌های ایرانی، مساجد، حمام ها، باغ‌ها و … مبین همین مسئله است. واژه حریم در لغت به معنی پیرامون، گرداگرد خانه، مکانی که حمایت و دفاع از آن واجب باشد، است. حریم کلمه‌ای عربی است و به معنی منع هم می‌باشد. حریم مرز ایجاد می‌کند، ولی فقط داشتن جدایی نیست. درست است که حریم هاله‌ای را به وجود می‌آورد و مانع از تجاوز دیگران می‌شود؛ ولی این حریم ضمن اینکه تمامیت آدم را حفظ می‌کند، حریم دیگری را نیز نگه می‌دارد. حریم طرفین را به هم پیوند می‌دهد، بی آنکه دربیامیزد، یکی می‌داند بی آنکه به اختلاط بگراید (نورانی ،۱۳۸۷). در شهرهای سنتی اسلامی تردیدی نیست که نظام محله‌های بسته و کوچه‌های بن بست علاوه بر اینکه راه حل زیرکانه‌ای بود که مسئله امنیت را حل می‌کرد و ایجاد حریم می‌نمود، ایجاد کامل یک جامعه اسلامی مطلوب را با اطمینان از مجزا شدن زندگی خانوادگی، که البته به عنوان یک خصوصیت اسلامی در شهر مشاهده می‌شود، ممکن می‌ساخت.( ریمون، ۱۳۷۰)
« در معماری سنتی ایران ، خانه در بافت‌های شهری پیوسته، متراکم و درون گرا، فضایی خصوصی برای زندگی خانوادگی به حساب می‌آمد که معمولاً اصل محرمیت در طراحی و احداث آن رعایت می‌شد تا افراد خانواده از دید اشخاص نامحرم(غیرخودی) محفوظ باشند. بر اساس همین دوگانگی(خودی و غیر خودی) فضای معماری ساخته شده نیز از دو بخش اندرونی(فضای خودی) و بیرونی(فضای غیرخودی) تشکیل شده بود. اندرونی مکان اعضای درجه یک خانواده، بویژه زنان، محسوب می‌گشت، در حالی که بیرونی محل آمد و شد میهمانان و افراد خارج از خانه بود. با کمی تأمل در تاریخ و ادبیات داستانی کشورمان به خوبی می‌توان این نوع نگرش را در جدایی فضاهای خصوصی و عمومی در جامعه سنتی و گذشته ایران دید. »(بانی مسعود، ۱۳۸۸: ۲۶۲)
درون گرایی، از مهمترین ویژگی‌های خانه‌های سنتی ایران
گروه معماری و ساختار شهری به دلیل ویژگی‌های فرهنگی و باورهای مردم ایران، و رعایت محرمیت معماری این مرز و بوم به سوی معماری درون گرا کشیده شده است. این امر با قرار دادن فضاها در دور تا دور میانسرا محقق می‌شده است و باعث جدایی فضای خانه با فضای بیرون می‌شده که فقط یک هشتی این دو را به هم متصل می‌کرد.
فضای داخلی خانه‌های ایرانی؛ تزئینات و پیچیدگی باطنی خانه، بسیار با اهمیت‌تر از دیوارهای خارجی بوده. به صورتی که نمای بیرونی خانه فاقد هرگونه تزئین بوده و فقط دیوارهای ساده خانه را احاطه می‌کردند .در خانه‌های سنتی از ویژگی‌های معماری درون گرا دید نداشتن از داخل به فضای شهری بوده است .ویژگی معماری درون گرا تا حدودی در معماری امروز به چشم می‌خورد.
فضای بیرون و درون معماری آنچنان بهم پیوسته است که هر کدام شکل دیگری را تعیین می‌کنند .در صورتی که در بسیاری از طرح‌های امروزی اکثر فضاهای بیرون از نحوه قرار گرفتن ساختمان‌ها در کنار یکدیگر پیدا می‌شود یعنی خود واجد ارزش و اصالتی نیستند، بلکه وقتی استقرار ساختمان‌ها مطابق اصول خودشان صورت گرفت؛ فضای حاصل بین آنها هر چه که می خواهد باشد، فضای بیرونی نامیده می شود.
نتیجه گیری
معماران ایرانی با ساختن خانه‌های درون گرا در مناطق گرم و خشک، آب و هوای مطلوب در خانه را ایجاد می‌کردند. پس درون گرایی در معماری ایران نه تنها امنیت و محرمیت را در بر می‌گیرد بلکه متناسب با آب و هوای اقلیم نیز هست؛ خانه‌های درون گرا در اقلیم گرم و خشک، بسیارخنک هستند و گرمای محیط بیرون را به دورن خود راه نمی‌دهند و در سرزمین‌های میانی و گرم خشک، خانه‌های درون گرا راه حل مناسبی برای خشکی هوا، با دمای آزاردهنده و آفتاب تند هستند.
اندرونی جایگاه زندگی خانواده بود و بیگانگان به آن راه نداشتند. بیرونی ویژه مهمانان و بیگانگان بود که جداگانه پذیرایی می‌شدند بخش بیرونی آذین‌های بیشتری نسبت به اندرونی داشت. درونگرایی در معماری گذشته ایران بیشتر بدان توجه می‌شد و به عنوان یک اصل در معماری رعایت می‌شد. درون گرایی فقط در بنا و ساختمان ایرانیان قابل رؤیت نیست؛ بلکه درون گرایی در خلق و خوی ایرانیان به وضوح دیده می‌شود. اکنون با گذشت زمان و با وجود اینکه آپارتمان و برج‌ها در سطح شهرها به سرعت چشمگیری در حال رشد هستند، اما هنوز خصلت درون گرایی در ایرانیان دیده می‌شود.
ارتفاع و دیده شدن از نظر ایرانیان پسندیده نیست و ساکنین سعی می‌کنند پنجره‌های خانه را با پرده‌های ضخیم بپوشانند و بدین طریق از دیدِ دیگران؛ خود را مصون نگه دارند. پس همانگونه که پیش‌تر ذکر شد، معماری در بستری از فرهنگ شکل می‌گیرد و نمی‌تواند جدا از فرهنگ باشد و این دو امر بر هم مؤثر هستند. علاوه بر فرهنگ، اقلیم نیز در معماری بسیار مؤثر هست و درون گرایی در مناطق گرم و خشک ایران بهترین راه حل ممکن برای تعدیل هوا بوده است. معماری در بستر و زمینه‌ای شکل می‌گیرد که عوامل بسیاری می‌تواند در آن تأثیر گذار باشد و در فضای تهی شکل نمی‌گیرد. مذهب نیز از جمله عوامل مؤثر در معماری است. ایرانیان بر حسب مذهب خود؛ و دوگانه‌ی محرم و نامحرم و خودی و بیگانه، دو فضای اندرونی و بیرونی را در معماری طراحی می‌نمودند.
منابع
امیر ابراهیمی، مسرت(۱۳۸۱). فضای عمومی در حصار، شهرسازی، شماره ۲۶۴
بلانت، ویلفرید(۱۳۸۴) اصفهان مروارید ایران، ترجمه محمدعلی موسوی و محمد احمدی نژاد، نشر خاک، تهران.
بانی مسعود ، امیر(۱۳۸۸) معماری معاصر ایران (در تکاپوی بین سنت و مدرنیته)، نشر هنری معماری قرن، تهران.
ریمون، آندره(۱۳۷۰) شهرهای بزرگ عربی اسلامی در قرن‌های ۱۰ تا ۱۲ هجری، حسین سلطان زاده ،چاپ اول.
نورانی ، مرضیه(۱۳۸۷) محرمیت در باغ ایرانی، نشریه اینترنتی دانشجویی سال دو – شماره ۳۷
معماریان،غلامحسین(۱۳۷۳) آشنایی با معماری مسکونی ایران: گونه شناسی درون گرا، دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران.
هاشمی، ملیحه و مرتضی میرغلامی(۱۳۹۰) بازتاب جنسیت در فضاهای شهری سنتی ایران در دوره صفویه، مجموعه مقالات منتخب اولین همایش ملی معماری و شهرسازی اسلامی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز.
