مأذنه، مناره، منارف صومعه، عساس یا گلدسته؛ نخست دیوار بلند محیط بر مسجد بود. به تدریج دور محل مؤذن نرده کشی و دیوار کشی شد. بعداً سایبانی در محل نصب شده در نهایت چراغی در هنگام مغرب در مأذنه روشن کردند.
اولین مأذنه در مسجد جامع بصره زیاد بن ابیه در سال ۴۵ یا ۴۴ هجری، دومین مأذنه در فسطاط در ۵۳ هجری ساخته شد که پلکان آن خارج از مسجد قرار داشت. سومین مأذنه در سال ۸۶ در دمشق، چهارمین مأذنه در مسجد پیامبر در سال ۸۸ ساخته شد.
مناره ها بناهایی هستند در قالب برج بلند و باریک که معمولاً در کنار مساجد و بقاع متبرکه برای گفتن اذان ساخته می‌شوند. در گذشته مناره‌ها نقش میل راهنما در کنار جاده ها و ابتدای شهرها و در کنار مساجد، کاروانسراها ، مدارس و دارالضیافه‌ها (مهمان پذیر) را ایفا می‌کردند.
این بناها به بدلیل روشن کردن چراغ و یا آتش برفراز آنها برای راهنمایی مسافرانی که شب هنگام از راه‌های دور به طرف شهر می‌آمدند به « مناره » یا محل نور معروف شدند و برخی از منابع به آن میل هم گفته‌اند.
کلمه منار یا مناره به معنی جای نور و نار (آتش) است و در فرهنگ‌های لغت نیز به همین معنی آمده است. پلکان‌های مناره‌ها از داخل بصورت مارپیچ است و هرچه بطرف رأس منار پیش می‌رود؛ پهنای پله‌ها کمتر و باریکتر می‌شود.
از آثار و علایم مناره‌های قبل از اسلام که تعداد کمی از آنها برجای مانده‌اند، معلوم می‌شود که مناره‌ها با هدف کاربری علایم راهنمایی در دوران قبل از اسلام ساخته می‌شده‌اند.
قدیمی ترین منار یا برج راهنمای موجود در ایران، میل اژدها مربوط به دوره اشکانی ست که در غرب نور اباد ممسنی قرار دارد این میل ۷ متر بلندی دارد و مصالح آن از سنگ های سفید با تراش منظم است ، پلکان های میل اژدها از داخل است و در بالای آن آتشدان سنگی وجود دارد.
از دوره ساسانی نیز ،مناری با خصوصیاتی متفاوت با منار دوره اشکانی موجود است که در شهر باستانی فیروز آباد واقع در فارس به صورت توده بزرگی از سنگ وگچ قرار دارد.
این منار چهارضلعی بوده است و پلکان آن خارج از منار و بر بدنه بیرونی ان احداث شده بود . ارتفاع منار در اصل ۳۳ متر بوده و ابعاد آن در پای منار حدود ۱۱ متر است و هر قدر به طرف بالا می رود از پهنای آن کاسته می شود . ویرانه های این منار هنوز هم دارای عظمت و بزرگی یک بنای حجیم است.
در دوره اسلامی ساختن مناره ها در کنار مسجد و یا مقابر متداول شد اما اولین مناره را متعلق به قرن سوم هجری می دانند که در شهرستان قم واقع است . این منارۀ آجری علاوه بر عملکرد شاخص شهری احتمال به عنوان میل راهنما هم کاربرد داشته و در بالای آن اذان نیز گفته می شد.
این مناره مدور و راه پله آن از درون است ، قسمت های زیادی از آن فروریخته و چندین بار تعمیر شده است . از مناره های قدیم دیگر ، منار تاریخانه دامغان است که از خشت و گل با پایه چهار ضلعی بوده که تخریب شده است و مجدداً منار جدیدتری به جای آن ساخته شده است.
دیگر منارهای قدیمی ، منار مسجد جورجیر اصفهان است که از خشت ساخته شده بود . منار خشتی مسجد جامع فهرج در یزد ( قرن سوم هجری ) که بعد ها به مسجد اضافه شده است، از منارهای قدیمی ایران است. یکی دیگر از قدیمی ترین منارهای آجری ایران مربوط به قرن چهارم هجری مناره ایاز کنار مقبره ارسلان جاذب واقع در ۳۶ کیلومتری شهر مشهد است این منار شاید تنها اثر معماری دوره غزنوی در خاک ایران باشد که بصورت منفرد دیده می شود که قبلاً به بنایی دیگر تکیه داشته است.
در ایران تعداد زیادی مناره وجود داشته است که سیاحان و مورخان از آن ها یاد کرده اند ولی به مرور ایام تخریب و منهدم شده اند و امروز اثری از آنها نیست .منارها ابتدا منفرد بودند و مصالح آنها از خشت بود و بعد ها با آجر همراه با تزئینات آجری و کتیبه ساخته شد . منار مسجد علی در اصفهان و منار تاریخانه بعداً به اصل بنا اضافه شده است . در همین زمان منارهای زوجی بویژه در دو طرف ایوانهای گنبد دار متداول گردید که در این حالت به آن ، گلدسته نیز گفته می شود.
قدیمی ترین منارهای دوره سلجوقی که دارای تاریخ هستند عبارتند از:
منار مسجد ساوه که تاریخ آن در پایان کتیبه آجری زیبای بدنه منار ذکر شده است و پس از آن منار مسجد پامنار زواره و سپس منار مسجد جامع کاشان و منارهای دیگر که تاریخ ساخت آنها پس از بناهای ذکر شده می باشد .زیباترین منارهای زوجی ایران در زمان صفویه احداث شده اند که نمونه های زیبای آن منارهای مسجد امام خمینی (مسجد شاه اصفهان) و منار های مدرسه چهار باغ (مادر شاه) در چهار باغ اصفهان است.
منار سازی در ایران از دوره قاجاریه رو به سقوط و افول نهاد هم چنان که اکثر بناهای سنتی ایران از دوره قاجاریه به بعد شکل های سنتی خود را از دست دادند.
منارها بطور کلی به دو دسته تقسیم می شوند:
۱ . میل یا منارهای راهنما
۲ . منارها یا گلدسته هایی که برای گفتن اذان و خبررسانی کاربرد داشته و دارند . از این رو ، در دوران اسلامی نام « مأذنه » نیز به خود گرفتند که قبل از وجود بلندگو بر بالای آنها اذان می گفتند.
شکل مأذنه متفاوت است اما در ایران تقریباً تمامی گلدسته‌ها یا مأذنه‌ها شبیه هم هستند، بدنه یا ساق همه آنها در ایران مدور است و در کشورهای بیشتر از طرح های چهار ضلعی، شش و هشت ضلعی استفاده کرده‌اند. بدنه مأذنه در این کشورها از مأذنه‌های ایران باریکتر است.
هر گلدسته یا مأذنه شامل قسمت‌های زیر است:
۱ . پایه ۲ . بدنه یا ساقه ۳ . محل گفتن اذان (مأذنه) ۴ . تاج یا کلاهک
تا قبل از صفویه مصالح بیشتر گلدسته از آجر بود لیکن از این دوره ساقه گلدسته ها یکپارچه از جنس کاشی فیروزه ای که در متن آن از حروف معقلی (حروف بنایی) زرد رنگ با اسامی مختلف پروردگار و پیامبر اسلام (ص) و حضرت علی (ع) به صورت‌های گوناگون پدیدار شده است.
با توجه به اینکه مناره از بخشهای اولیه و اصلی ساخت مسجد به شمار نمی رود، اما مسلمانان طی دورانهای مختلف و طی سالها سعی کردند با ساخت مناره هنر معماری اسلامی را به نمایش گذاشته و با رنگهای مختلف، زیبایی و تزئینات شایسته ای به مساجد بیفزایند.
در تاریخ و روایات آمده که حضرت محمد (ص) از بلال خواست مردم را به نماز فراخواند، پس بلال از بالاترین سطح مجاور مسجد شروع به اذان گفتن کرد.
اولین مناره جهان اسلام به وسیله زیاد بن ابیه از عاملان معاویه در شهر بصره در سال ۴۵ هجری ساخته شد. از این رو ساخت مناره را به معاویه نسبت می دهند، اما همچنان میان مورخان اختلاف نظر وجود دارد . با توجه به اینکه ادیان دیگر اعم از مسیحیان و یهودیان برجها، کلیساها و معابدی داشتند که به سبک بیزانسیها تزئین می کردند، این مسئله عاملی شد تا مسلمانان نیز خواستار مناره شوند تا به واسطه آن هنر معماری اسلامی خود را به نمایش گذارند.
گفته می شود بر اساس این مسئله ولید بن عبدالملک خواست از این نوع برجها داشته باشد از این رو مسجد اموی دمشق را در سال ۹۶ هجری ساخت و برای آن مناره هایی قرار داد. برای اولین بار در دمشق مناره به شکل برجی مربع شکل بنا شد و به آن “مئذنه” مشتق از اذان به عنوان مکانی که از آن اذان گفته می شود، ساخته شد.
در برخی از کشورهای اسلامی از مناره به عنوان جایی برای اشاعه نور و روشنایی استفاده می کردند. که بیشتر در شمال آفریقا بود چرا که مناره از کلمه آتش و نور گرفته شده است. حتی برخی از ساکنان مراکش نیز به جای کلمه مئذنه از عساس به معنای مراقبت و نگهداری استفاده می کردند و مانند برجهای دیده بانی در آن کار نگهبانی و حفاظت را انجام می دادند چرا که ارتفاع بالاتر از سطح زمین به بیننده اجازه می داد تا امکان دورتر را بدون مانع ببیند .
اما در عین حال، مناره های اسلامی که ساخته می شد از زیبایی خاصی برخوردار بودند . از قدیمی ترین مناره های باقی مانده از دوران اسلامی مناره عیسی در دانشگاه اموی دمشق است که برجی مربع شکل با نقشهای زیبا آراسته شد.
این مناره با سنگهای تراشیده شده تزیین شده است که با وجود حوادث روزگار و آتش سوزی دانشگاه بیشتر از یکبار همچنان باقی مانده است. ارتفاع این مناره ۴۸ متر است، ۵/۳۷ آن به شکل برج مربع شکل است که سر آن به شکل مخروطی است. این مناره تنها مناره ای است که به مناره سامراء شباهت دارد، برای ساخت این مناره حدود سه سال از سال ۲۳۴ تا ۲۳۷ هجری زمان صرف شد که نظیر آن در کشورهای اسلامی وجود ندارد.
نقش مناره‌ها زمانی پررنگ می شد که نمایانگر هنر معماری اسلامی بود و مسلمانان از آن به عنوان ارائه هنر معماری خود بهره می بردند، از این رو سعی می کردند تا با رنگهای مختلف زیبا، با ادوات و وسایل مختلف آنها را تزیین کرده و به زیبایی مساجد بیفزایند.
