هنر طراحی و معماری مساجد در سرزمین ایران اسلامی، سابقه‌ای بیش از هزار سال دارد که نمونه‌های فاخر این مساجد در ایران و آسیای میانه زبانزد خاص و عام می‌باشد.
در برخی از زمینه‌های کمی و کیفی طراحی و ساخت مسجد می‌توان با استناد به شواهد مطلوب و ماندگار معماری مساجد فاخر و کهن، در جهت بکارگیری روش‌های صحیح و انجام طراحی مناسب برای دستیابی به الگوی اسلامی–ایرانی اقدام نمود.
مکانیابی مسجد
بهتر است محل زمین مسجد به طریقی انتخاب شود که با توجه به توصیه‌های زیر جوابگوی نیازهای محل یا منطقه باشد:
١- قرارگیری مسجد درمرکزیت تقسیمات سه گانه محله، ناحیه و منطقه. (تقسیم بندی محله، ناحیه و منطقه براساس مصوبه ۸۷/۰۷/۰۵ شورای عالی معماری و شهرسازی ایران تنظیم گردیده،و لزوماً با معیارهای محلات ونواحی شهرداری تهران مطابقت ندارد.)
٢- مکانیابی محل مساجد جدید در معابر اصلی جهت سهولت دسترسی.
٣- رعایت فاصله ۵٠٠متر بین مساجد محلی (برای استفاده حدود ٢٠٠٠ تا ۵٠٠٠ نفر جمعیت محله).
۴- عدم ساخت مساجد در مجاورت کاربری‌های ناسازگار و خطرساز مثل پمپ بنزین و صنایع خطرناک.
۵- مکانیابی مساجد دور ازمسیل‌ها، گسل‌ها، آبگیرها، زمین‌های مستعد رانش و نقاط پست.
۶- مکانیابی مسجد در محیط‌های خوش آب و هوا و شاخص شهری.
وقف و احکام فقهی مساجد
وقف
وجود وقف‌نامه در مورد زمین‌های تخصیص یافته به مسجد و ارائه آن به مرکز رسیدگی به امور مساجد الزامیست.
احکام فقهی
احکام ساختمان مسجد
١- طراحی و ساخت به سبک غربی که سبب ترویج فرهنگ بیگانه میشود حرام است.
٢- طرح مسجد باید ساده باشد و از تزئینات کاخ‌گونه پرهیز شود.
٣- صحن مسجد اگر جزء مسجد باشد ساخت حوض و کاشت درخت در آن جایز نیست ولی اگر جزء مسجد قرار داده نشده باشد، با رعایت مصلحت مانعی ندارد.
۴- ساخت مناره‌ی بلند و دیوارهای بلند شبستان مسجد مانعی ندارد منتهی افراد و مکلفین باید رعایت حدود شرعی را بنمایند.
۵- مسقف کردن حیاط(صحن) مسجد جهت اقامه‌ی نماز در زمستان و تابستان برای جایی که احتیاج به سقف دارد مانعی ندارد.
۶- مستحب است سرویس‌های بهداشتی را در بیرون مسجد و در کنار در(ورودی) آن بسازند.
٧- پایین بردن سرویس‌های بهداشتی برای جلوگیری از سرایت نم و رطوبت مانعی ندارد.
احکام تزئینات مسجد
١- تزئین مسجد با آیات قرآن و روایات و اسماء جلاله و معصومین(ع) بلامانع است، ولی با نقوش گیاهی و حیوانی مکروه است مخصوصاً نقوش حیوانی بلکه احوط لزوم ترک نقوش حیوانی است ولی با نقوش صاف و هندسی بلامانع است. (استفتائات مقام معظم رهبری، س٣٧،٣۶،٢٧)
٢- بنابر احتیاج واجب مسجد را به طلا نباید زینت نمایند و همچنین نباید صورت چیزهایی مثل انسان وحیوان که روح دارد در مسجد نقش کنند، نقاشی چیزهایی که روح ندارند مثل گل و بوته مکروه است (استناد به احکام مراجع)
٣- نصب تابلو یا عکس شهدا، عکس مکه و یا شمایل در شبستان مسجد مانعی ندارد ولی نماز در مقابل عکس انسان و تصویر ذی‌روح مکروه است مگر در موقع نماز با پرده روی عکس پوشانده شود. (استفتائات مقام معظم رهبری س۴١)
طبقه‌بندی مساجد
مساجد شهری: شامل کلیه مساجدی است که در شهرها قرار داشته و عموم مردم می‌توانند از آن استفاده کنند. این مساجد از نظر موقعیت و اهمیت بشرح زیر دسته‌بندی می‌شوند:
١- مساجد زیر محله‌ای: در بسیاری ازمحلات علاوه بر یک مسجد محله ممکن است مساجد کوچک با عرصه کمتر از ۵٠٠مترمربع جود داشته باشد که معمولاً از طریق وقف افراد خیر احداث می‌شوند و در عین کوچکی و سادگی از فضای روحانی مطلوبی برخوردارند.
٢- مساجد محله‌ای: مساحت عرصه این مساجد حدود ۵٠٠مترمربع می باشد . (بر اساس مصوبه مورخ ۸۷/۰۷/۰۵ شورای عالی شهرسازی و معماری، با توجه به اینکه در شهرها، مصلی‌ها عملکرد مساجد جامع را هم دارند در دسته‌بندی مساجد ذکری از مساجد جامع نشده است.)
٣- مساجد ناحیه‌ای: مساحت عرصه این مساجد حدود ١٠٠٠مترمربع می باشد. (بر اساس مصوبه مورخ ۸۷/۰۷/۰۵ شورای عالی شهرسازی و معماری، علاوه بر مساجد نامبرده گروه دیگری ازمساجد نیز هستند که به دلیل ایجاد اماکنی مانند زیارتگاه، قبرستان، مدرسه، دانشگاه، پادگان، مجتمع های صنعتی، مجموعه‌های رفاهی_ورزشی، پارک‌ها و غیره احداث میشود.)
۴- مساجد منطقه‌ای: مساحت اراضی مساجد منطقه ای حدود ٢٠٠٠مترمربع در نظر گرفته میشود.
برنامه فیزیکی طراحی مساجد
مساجد می‌بایست دارای برنامه فیزیکی خاص خود و در هماهنگی با زمین اختصاص یافته به آن‌ها باشند.
١- مساجد زیر محله‌ای : برنامه فیزیکی و طراحی باید متناسب با سطح اعیانی آن و با هماهنگی مرکز رسیدگی به امور مساجد انجام شود.
٢- مساجد محله‌ای : مساحت زمین طبق مصوبه شورای عالی معماری وشهرسازی حدود ۵٠٠مترمربع می‌باشد و فضاهای مورد نیاز عبارتند از:
١- پیش فضا (جلوخان). ٢- صحن. ٣- شبستان، فُرادا خوانی، کفشداری و ورودی شبستان. ۴- سرویس‌های بهداشتی و وضوخانه. ۵- دفتر مسجد و اتاق روحانی. ۶- انبار و آبدارخانه و فضاهای ارتباطی. ٧- محل زندگی خادم. ٨- کتابخانه.
٣- مساجد ناحیه‌ای : مساحت زمین طبق مصوبه شورای عالی معماری و شهرسازی ایران حدود ١٠٠٠مترمربع می‌باشد و فضاهای مورد نیاز بشرح زیر است:
١- پیش فضا (جلوخان). ٢- صحن. ٣- شبستان، فُرادا خوانی، کفشداری و ورودی شبستان. ۴- سرویس‌های بهداشتی و وضوخانه. ۵- دفتر مسجد و اتاق روحانی. ۶- انبار و آبدارخانه و فضاهای ارتباطی. ٧- محل زندگی خادم. ٨- کتابخانه. ٩-اطاق بسیج.
۴- مساجد منطقه‌ای : مساحت زمین در حدود ٢٠٠٠مترمربع در نظر گرفته میشود و فضاهای مورد نیاز بشرح زیر است:
١- پیش فضا (جلوخان). ٢- صحن. ٣- شبستان، فُرادا خوانی، کفشداری و ورودی شبستان. ۴- سرویس‌های بهداشتی و وضوخانه. ۵- دفتر مسجد، اتاق روحانی، اتاق مشاوره، دفتر هیئت امنا. ۶- انبار، آبدارخانه، فضاهای ارتباطی و تجاری. ٧- محل زندگی روحانی مسجد. ٨- محل زندگی خادم مسجد. ٩- اتاق نگهداری کودکان و سالن ورزش. ١٠- فضاهای بسیج. ١١- کتابخانه. ١٢- سالن‌های چندمنظوره و فضاهای پیش‌بینی نشده.
الزامات قانونی طراحی مسجد
١- ارائه دستور نقشه شهرداری به مرکز رسیدگی به امور مساجد.
٢- اخذ ضوابط طراحی ازمرکز رسیدگی به امور مساجد برای تهیه طرح معماری.
٣- ارائه نتیجه آزمایش مکانیک خاک ( مقاومت و نوع جنس زمین) جهت تهیه نقشه‌های سازه.
۴- شناسایی ملک‌های هم‌جوار و دسترسی‌های اطراف آن با مشخص کردن موقعیت ساختمان همسایه‌ها نسبت به زمین مسجد از نظر اشراف، استفاده از نورآفتاب و غیره.
۵- ارائه گزارش برداشت زمین شامل حدود اربعه، زوایا، شیب زمین، عوارض طبیعی و مصنوعی و همچنین تعیین جهت قبله از طریق مبادی مسئول.
۶- رعایت مقررات ملی ساختمان.
الزامات و توصیه های عمومی
١- تهیه نقشه‌های وضع موجود مسجد و نگهداری آن‌ها در دفتر مسجد.
٢- طبق مصوبه ۷۸/۰۵/۰۷ شورای عالی شهرسازی و معماری ایران، ارتفاع ابنیه اطراف مسجد حداقل تا سه پلاک بایستی کمتر و یا هم ارتفاع مساجد پیش بینی شده باشد.
٣- نقشه برداری صحیح و تعیین دقیق جهت قبله توسط دستگاه‌های ذی‌ربط.
۴- هماهنگی نقشه‌های سازه، تاسیسات الکتریکی و مکانیکی با نقشه‌های معماری.
۵- نظارت دقیق بر اجرای کامل نقشه‌های تائید شده توسط مرکز امور مساجد.
۶- رعایت اصول ایمنی ساختمان در هنگام ساخت.
الزامات و توصیه های طراحی معماری
بخش اول : مبانی نظری و اصول طراحی.
بخش دوم : سازماندهی کلی طرح.
بخش سوم : کاربری و سطح اشغال.
بخش چهارم : ارتباط صحن وشبستان مسجد با فضاهای جانبی و الحاقی آن.
بخش پنجم : وضوخانه و آبریزگاه‌ها (سرویس‌های بهداشتی).
بخش ششم : سیمای مسجد.
بخش هفتم : موقعیت مسجد در مواجهه با بحران.
مبانی نظری و اصول طراحی
با توجه به اهمیت بنای مسجد به عنوان ممتازترین بنای شهری و محل اجتماع مومنین و نمازگزاران، درک مبانی طراحی مساجد با ارزش ایران و سایر کشورهای اسلامی از اهم وظائف طراحان می‌باشد و به این دلیل نکات زیر باید مبنای کار طراحی قرار گیرد:
الزامات
١- اجتناب از طراحی بدون منطق الگوهای تاریخی.
٢- تعریف مسجد به عنوان فضای عبادت و بازشناسی کارکردهای آن به منظور تنظیم برنامه فیزیکی طراحی.
٣- رعایت اصل سادگی و پرهیز از تجملات و تزئینات اضافی.
توصیه‌ها
١- تبادل نظر با کارشناسان مرکز رسیدگی به امور مساجد قبل از شروع طراحی.
٢- بازدید از حد اقل ۵ مسجد فعال با معرفی مرکز امور مساجد جهت مطالعات میدانی و آشنایی با عملکرد واقعی مسجد.
۳- پرهیز از نو آوری‌هایی که از تشخّص بنای مسجد می‌کاهد.
سازماندهی کلی طرح مسجد
الزامات
١- رعایت اصل وحدت نظام حجمی و عملکردی فضاهای اصلی، جانبی و الحاقی مسجد به عنوان موضوع واحد بصورتی که شاخص بودن مسجد از جهت منظر شهری و عملکردی، غالب باشد.
٢- محوریت فضای عبادی (شبستان) و تبعیت فضاهای جانبی و الحاقی از آن.
٣- رعایت حرمت حدود شبستان قدیمی مسجد هنگام تخریب، احداث، تعمیر و مرمت.
۴- رعایت هندسه فضای شبستان بر محوریت قبله و همچنین رعایت جهت قبله در سازماندهی کلی احجام.
۵- رعایت سلسله مراتب فضاهای اصلی، جانبی و الحاقی در طراحی کلی.
۶- رعایت اصل عدم اشراف.
٧- طراحی فضای مخصوص فرادا خوانی.
٨- رعایت حقوق همسایگان:
١- عدم سایه اندازی روی ساختمان و فضاهای باز ساختمان همسایه ١متری کف. ٢- تعبیه پنجره‌های مشرف به ساختمان همسایگان درارتفاع بالاتر از آن‌ها ٣- نما سازی دیوارهای جانبی مشرف به همسایگان و دید عموم. ۴- رعایت عدم مزاحمت برای همسایگان در نصب و استفاده از تاسیسات مکانیکی و الکتریکی (از قبیل لوله‌های آب باران، هواکش‌ها، بلندگوها و سایر موارد).
٩- در مساجد محله‌ای حد اقل ارتفاع شبستان، از کف تا زیرسقف (در صورتیکه شبستان فاقد نیم‌طبقه باشد) ۵ متر و در صورت وجود نیم طبقه حد اقل ارتفاع شبستان حدود ۵متر از زمین تا زیرسقف بصورتیکه ارتفاع مفید از کف تا زیر سقف نیم طبقه حدود ۴متر باشد.
١٠- ارتفاع مفید شبستان، در مساجد ناحیه‌ای و منطقه‌ای ضمن تأکید بر رعایت مفاد بند می‌تواند متناسب بامساحت فضای اختصاص یافته به شبستان بیشتر باشد.
١١- تراز طبقه همکف حد اقل ۵٠سانتمتر ازکف گذر بالاتر باشد، و در صورت نیاز فضاهای زیرزمین به نور طبیعی، حداقل ارتفاع همکف از گذر ١۵٠+ سانتی‌متر باشد.
توصیه‌ها
١ – حتی‌المقدور ورودی شبستان به گونه‌ای طراحی گردد که ورود نمازگزاران رو به قبله باشد.
٢- رعایت توازن، تقارن و تعادل در طراحی مسجد و فضاهای جانبی و الحاقی آن.
٣- حتی‌المقدور توجه به ایجاد صحن دارای ایوان.
۴- حتی‌المقدور رعایت اصل طراحی درون گرا.
۵- رعایت تناسبات هندسی عناصر معماری و آرایه های مساجد شاخص در طراحی.
شرح فضاهای اصلی ، جانبی و الحاقی
فضاهای اصلی
١- شبستان (ورودی، گنبدخانه و محراب).
٢- صحن (ایوان، رواق و … ).
٣- هشتی.
۴- سر در مسجد (بعنوان نماد شهری بدنه مسجد).
۵- جلوخان (پیش فضا).
فضاهای جانبی
فضاهایی که در ارتباط مستقیم با فضاهای اصلی (صحن و شبستان) می‌باشد.
١- فرهنگی (قرائت خانه، آموزشی و … ).
٢- کتابخانه.
٣- خدماتی (آبدارخانه، دفتر روحانی، وضوخانه و آبریزگاه، انبار، امور خیریه، طراحی فضاهای چند منظوره، سالن‌های مراسم مذهبی، دفتر مسجد، دفتر بسیج و هیئت‌امناء).
۴- منزل خادم.
فضاهای الحاقی
ترجیحاً مستقل از مسجد باشد. فضاهایی که دارای عملکرد مستقل و نیازی به ارتباط مستقیم با فضاهای اصلی مسجد ندارند.
١- تجاری.
٢- آشپزخانه.
٣- درمانگاه.
۴- پایگاه بسیج.
۵- صندوق قرض الحسنه.
۶ – منزل روحانی.
٧- مهمانسرا.
