شاید بتوان اینطور گفت که ریشه‌های اصلی فرم طراحی باغ‌های ایرانی برگرفته از جا پای باغ‌های محصور شده مصر و بین‌النهرین می‌باشد، که نمونه خوبی از فرم طراحی با جنبه‌های باطنی و درونی است.
اهمیت محصور بودن فرم‌های گرفته شده از طبیعت که آنها منظور کرده‌اند، برای حفاظت انسان از نیروهای خارجی که باعث نگرانیشان شده و یک منطق آرمانگرایانه از طبیعت (طبیعت تحت کنترل) است.
باغ‌ها در ایران با توجه به چگونگی زمین و میزان آب از زمان‌های دیرین به دو شیوه ساخته شده‌اند:
- باغ‌هایی در زمین‌های مسطح و بیشتر پیرامون قنات.
- باغ‌هایی در دامنه کوه و زمین شیبدار همراه با تراس‌بندی.
باغ‌های ایرانی بر حسب کارکرد به دو نوع تقسیم می‌شوند:
- شکارگاه: این باغ‌ها برای شکارگاه و اسب دوانی خانواده سلطنتی استفاده می‌شد.
- بهشت زمینی: که به طور گسترده بر هنرهای ایرانیان چون شعر، فرش و نقاشی تاثیر گذاشته و نمادی از بهشت زمینی است.
ویژگی‌های باغ‌های ایرانی
- باغ در سطح شیبداری ساخته می‌شده که این امر موجب سهولت در آبیاری نیز بوده است.
- فضای باغ با دیوار محصور است.
- دارای دو محور اصلی و متعامد است و درطول محور اصلی که از دروازه اصلی شروع می‌شود جوی آب همراه با فواره‌ها قرار دارند.
- برای آبیاری باغ از یک قنات یا نهر اصلی استفاده می‌شده است.
- جریان دادن آب در باغ به طوری که در جای بیشتر و با زمان طولانی‌تر مشاهده شود.
- قرار گرفتن کوشک یا عمارت اصلی در تقاطع و یا امتداد محورها.
- تامین رابطه نزدیک با طبیعت به شیوه‌ای ساده.
- بین باغ و بنا جدایی و حد فاصلی وجود ندارد.
فرم‌های هندسی در طراحی باغ
پیچ راه و استخر کوچک – باغ‌های تراس بندی شده
مهم‌ترین باغ‌های ایران
- باغ‌های تیموری
- باغ‌های صفوی یا شاه عباسی
- باغ‌های قاجاری
اصول طراحی باغ ایرانی
۱) سلسله مراتب: شروع سلسله مراتب در باغ‌ها از سر در ورودی یا یک میدان و یا آب‌نمایی در بیرون باغ (جلوخان) و رسیدن به کوشک باغ با گذشتن از هشتی و محور اصلی باغ.
۲) تقارن: اصل تقارن کامل‌ترین شکل تعادل و مورد توجه در جنبه‌های زیبا شناسی و ایستایی، اوج قرینه سازی در محور های اصلی باغ است.
۳) مرکزیت: تاکید بر مهم‌ترین قسمت مجموعه و نمود اصل مرکزیت غالباً در کوشک‌ها می‌باشد (خصوصا با طرح هشت بهشت).
۴) ریتم: تکرار موزون ساده یا پیچیده یک مجموعه با درک روابط و قانون‌مندی‌های حاکم بر آنها با مشاهده‌ی دقیق و عمیق. اصل ریتم در باغ ایرانی در دیوارهای حاشیه باغ، دیوارهای صفحه‌بندی حاصل از زمین‌های شیبدار و حتی کفسازی‌ها نیز نمایان است.
۵) استقلال و تشخیص فضاها: داشتن هویت به طوری که حتی فاصله‌ی میان دو فضای مستقل، خود عرصه‌ای کامل باشد.
۶) تنوع در وحدت و وحدت در تنوع: داشتن تنوع فضایی باغ ایرانی در عین وحدت در خطوط کلی هندسه و مسائل اجرایی از طریق محدود سازی تنظیم فاصله‌ی دید، بهره‌گیری از اشکال کامل هندسی طرح، کاشت ترکیب‌بندی گونه‌های گیاهی، کارکرد فضایی آب و… برای ایجاد فضاهای مستقل از هم می‌باشد. ایجاد نظم و وحدت سازی در کلیت باغ با ارائه‌ی محورهای اصلی و فرعی کرت‌ها، انواع حوض ها و… .
۷) طبیعت گرایی و بهره‌گیری از منظر: اصل طبیعت گرایی عامل ایجاد فضاهای نیمه باز (ایوان و کوشک). وجود چشم اندازهای عمیق و باز در محورها و مسیرهای اصلی، و عدم وجود موانع بصری و هدفدار بودن مسیرها.
ویژگی‌های مشترک باغ‌های ایرانی
- تقسیم باغ غالباً به ۴ بخش
- استفاده از خطوط راست در طراحی
- وجود یک کوشک یا بنا در مرکز یا بالاترین قسمت باغ
- استفاده از یک جوی اصلی
- استفاده از استخرهای وسیع به عنوان آینه و زیبایی چشم انداز مقابل کوشک
- رابطه‌ی نزدیک با طبیعت
- کاشت درخت میوه در قسمت بزرگی از باغ
کمترین فاصله پیاده رو یا مسیر بین دیوار یا نرده در محوطه:
محدوده‌ی مسیر در فضای آزاد و محوطه:
مسیر بین فضای احاطه شده توسط درختان:
کمترین فاصله برای مسیر بین درختان:
کمترین فاصله برای مسیر بین بوته‌ها و گیاهان کوتاه:
محدوده‌ی ارتفاعی در محوطه (کمترین عرض پلکان در محوطه ۱۵۰ سانتیمتر است):
دیدن بالای پاگرد محوطه از پایین‌ترین پله:
نیمکت مناسب برای فضای باز و محوطه با ارتفاع ۸۱۰ سانتیمتر و طول ۱ تا ۳ متر:
نیمکت طراحی شده مستحکم و مناسب برای نشستن در محوطه با ارتفاع ۴۵۰ تا ۵۰۰ سانتیمتر:
ارتفاع نرده در محوطه ۷۵۰ تا ۸۰۰ سانتیمتر باید باشد:
مناسب‌ترین ارتفاع دیوار برای نشستن در محوطه ۴۶۰ تا ۵۶۰ سانتیمتر است:
