تاج محل در نزدیکی شهر آگرا و در کنار رودخانه جمنا قرار دارد. زمین آن مستطیلی با اندازه های ۵/۱۱۱۲×۳۷۳ گز تقریبا برابر با ۹۰۱×۳۰۲ متر [۱] است که محور طولی آن عمود بر رودخانه است.
الگوی طراحی مجموعه تاج محل، بر اساس الگوهای طراحی معماری ایرانی استوار است و بازتاب فرهنگ معماری ایران در سرزمسن هند است که در دوره گورکانیان در تداوم معماری تیموری در آنجا شکل گرفت و توسعه یافت.
تاج محل مزار ارجمند بانو، همسر شاه جهان و دختر آصف خان و نوه میرزا غیاث‌الدین شیرازی می‌باشد. این مجموعه یک باغ-مزار است، یعنی مزار یا آرامگاهی که در ترکیب با یک باغ طراحی و ساخته شده است. این‌گونه از آرامگاه‌ها را می‌توان یکی از نمادین‌ترین بناهای آرامگاهی در جهان اسلام به شمار آورد، زیرا باغ یکی از نشانه‌ها یا نمادهای جهان آخرت و بهشت دانسته شده که فضایی برای نیکوکاران و مومنان است [۲].
چگونگی تاثیر عوامل و پدیده‌های فرهنگی در فضاهای معماری
انواع فضاهای معماری را از جنبه چگونگی تاثیر عوامل و پدیده های فرهنگی در آن‌ها می‌توان به چهارگونه تقسیم بندی کرد:
۱- فضاهای آیینی؛ ماننند معابد، مساجد، آرامگاه‌ها و زیارتگاه‌ها و فضاهای مقدس که به سبب نوع کارکرد و ارزش‌های نهفته در آن‌ها، بیشترین نماد پردازی در طراحی و ساخت آن‌ها نسبت به سایر فضاها صورت می‌گرفت و آن‌ها را می‌توان بهترین بازتاب فرهنگ، اعتقادات و باورهای یک جامعه دانست. شولتز زیارت را نماد مهم هستی بشر و حاکی از علاقه و عشق او به برخی پدیده‌ها و انسان‌ها دانسته است [۳].
۲- فضاهای عمومی-آیینی مانند مدرسه‌های قدیمی و کاروانسراهای مهم نیز افزون بر این‌که بر اساس نیازهای کارکردی و شرایط محلی و اقلیمی طراحی و ساخته می‌شدند، در مواردی برخی نمادهای آیینی را در طراحی آن‌ها مورد استفاده قرار می‌دادند. چنان که در ایران از طرح‌های چهار ایوانی برای طراحی مدرسه‌ها و کاروانسراهای بزرگ و مهم استفاده می‌کردند.
۳- فضاهای سکونت‌گاهی.
۴- فضاهای خدماتی.
طرح‌های چهارتایی مورد استفاده در تاج محل
الف: طرح چهار طاق
طرح چهار طاق که شامل چهار پایه، چهار طاق و یک سقف قوسی شکل است، زمینه اصلی شکل گیری گنبد در ایران بوده است و بسیاری از فضاها و بناهای آیینی با استفاده از آن در دوران باستان و دوران اسلامی طراحی و ساخته شده است. این طرح در فرهنگ و سرزمین ایران که در بیشتر نواحی آن از سازه‌های بنایی به ویژه سازه‌های قوسی شکل با آجر و ملات، سنگ و ملات یا خشت و گل استفاده می‌شده است، چنان همواره مورد بهره برداری قرار داشت که نام آن در دوران اسلامی فراتر از حوزه معماری نیز مورد استفاده قرار گرفت و در ادبیات عامه و ادبیات عرفانی از آن بهره برداری می‌شده است. چنان که سهروردی در رساله “فی حقیقه العشق” درباره شارستان وجود چنین نوشته است: ” هرکه خواهد بدان شارستان رسد ازین چهارطاق شش طناب بگسلد و کمندی سازد و زین ذوق بر مرکب شوق نهد” [۴]. در متن کتاب پادشاهنامه (متعلق به قرن سازدهم هجری قمری)، در توضیح فضای گنبد اصلی آرامگاه و بخش‌های گوناگون آن به “چارطاق” اصلی گنبد اشاره کرده است. همچنین در توضیح عناصر و اجزای چهار منار واقع در کنج کرسی ساختمان آرامگاه به چهارطاقی واقع در بالای آن‌ها چنین اشاره شده است: ” در هر زاویه کرسی سنگ مرمر که از روی زمین بیست و سه گز مرتفع است مناری‌ست زینه دار از سنگ مذکور و بر فرق آن چارطاقی از همان سنگ” [۵].
ب: طرح چهار ایوانی برونگرا
در متن پادشاهنامه از طرح چهار ایوانی نام برده نشده است، اما به طرح عمارت دروازه به عنوان ساختمانی با چهار پیشطاق (ایوان) چنین اشاره شده است: “….در جهت شمالی و جنوبی این عمارت دو پیشطاق است هر یکی به طول شانزده گز و عرض نه و ارتفاع بیست و پنج – و در سمت شرقی و غربی دو پیشطاق است، هرکدام به طول دوازده گز و عرض هفت و ارتفاع نوزده” [۵]. افزون بر این می‌توان طرح آرامگاه را که هشت بهشت است، نوعی چهار ایوانی برونگرا نیز به شمار آورد، زیرا چهار ایوان اصلی و بزرگ به چهار سمت قرار دارد.
ج: طرح چهار باغ
طرح عرصه باغ به شکل چهار باغ کامل، یعنی متشکل از فضایی مربع شکل با چهار خیابان اصلی و چهار عرصه فضای سبز است که در مرکز آن یک چبوتره و حوضی با شماری فواره است. متن پادشاهنامه درباره باغ چنین است: ” پایان کرسی سنگ سرخ باغی است فردوس آیین به طول و عرض سه صد و شصت و هشت گز مشحون باقسام ریحان و اواع اشجار. در چهار خیابان وسط باغ که به عرض چهل ذراع است…” [۵]. از این واژه در متون انگلیسی نیز به همین شکل استفاده شده است [۶].
د: طرح چهارسو
در این باره چنین نوشته شده است: ” جنوبی ضلع جلوخانه چارسو بازاری است که عرض بازار شرقی و غربی آن نود گز است و شمالی و جنوبی سی ” [۵].
هـ: طرح چهار منار
به نظر می‌رسد که توجه به طرح چهار منار از دوره تیموری به بعد به شکل تثبیت شده و به عنوان یک گونه از طراحی، مورد استفاده قرار گرفت و سپس به فرهنگ معماری اسلامی هند وارد شد. در طراحی آرامگاه، از طرح چهار منار استفاده شده است، که در چهار گوشه سکوی عمارت مزار به شکل مستقل از بنا ساخته شده‌اند و در این زمینه نوعی نوآوری به شمار می‌آید.
و: طرح چهار برج
طراحی و ساخت چهار برج در گوشه‌های برخی از بناها به ویژه کاروانسراها و قلعه‌ها از لحاظ کاربردی پدیده‌ای کهن به شمار می‌آید و شاید پیشینه آن به دوران پیش از اسلام نیز برسد، در حالی که بر اساس اطلاعات موجود می‌توان بیان کرد که این پدیده در دوره تیموریان به یک ویژگی سبکی تبدیل شد، چنان که در چهار کنج بیرونی برخی از مساجد و مدارس نیز چهار برج یا برج-منار قرار می‌دادند، بدون آنکه هیچ ضرورت کارکردی وجود داشته باشد. در این مورد چنین نوشته شده است: “در چهار کنج کرسی سنگ سرخ چهار برج مثمن سه طبقه واقع شده و طبقه سوم آن گنبدی سقف است” [۵]. در چهار طرف باغ نیز چهار برج وجود دارد.
ز: طرح چهار دروازه
زمان شکل‌گیری طرح‌های چهار دروازه در فضاهای معماری چندان مشخص نیست، هرچند که در عرصه طراحی شهری بر اساس اسناد موجود می‌توان پیشینه آن را به دوران پیش از اسلام نسبت داد [۷]. چهار دروازه در میان چهار جبهه جلوخانه وجود دارد، از این طرح در ساخت برخی شهرها و فضاهای شهری طراحی شده استفاده می‌کردند.
ح: طرح هشت بهشت
طرح هشت بهشت یکی از طرح‌های بسیار مهم در معماری اسلامی به شمار می‌آید که به نظر می‌رسد از اواخر دوره ایلخانی و به‌ویژه در دوره تیموری معمول شد. این طرح را می‌توان شکل توسعه یافته طرح چهار ایوانی برونگرا دانست که افزون بر چهار ایوان اصلی آن که در چهار طرف ساختمان قرار دارد، شماری عنصر هشت‌تایی دارد و در مواردی چهار ایوان فرعی در یک یا دو طبقه در چهار کنج نیز دارد. نقشه عمارت آرامگاه به شکل هشت بهشت است.
درباره عمارت آرامگاه چنین نوشته شده است:” درون گنبد در اضلاع هشت‌گانه آن هشت نشیمن دو طبقه….میانه گنبد مضجع فیض مرتع آن قدوه مطهرات….است [۵].
کاربرد عدد دو در طراحی مجموعه تاج محل
عدد دو را می‌توان یکی از عام‌ترین اعدادی دانست که کمابیش در همه یا بسیاری از فضاهای معماری به کار رفته است، زیرا در ساده‌ترین شکل می‌توان به خصوصیت تقارن، تعادل و ایستای اشاره کرد. البته در مواردی که از ترکیب‌های دوتایی بدون توجه به جنبه‌های ایستایی و دور از مقاصد کارکردی استفاده شده باشد، می‌توان کاربرد آن را به عنوان نمادپردازی مورد بررسی قرار داد، زیرا موضوع زوجیت و ثنویت از پدیده‌های مهم طبیعی است که در همه یا بسیاری از فرهنگ‌ها و تمدن‌های کهن به صورت‌های گوناگون از آن در نمادپردازی‌های هنری استفاده می‌کردند. کاربرد زوج منار در دو سوی ایوان‌های عمارت دروازه‌های جلوخان و سایر بخش‌ها را می‌توان به سبب اهمیت نمادین آن تبیین کرد.
تقارن آینه‌وار عمارت مسجد و عمارت میهمان‌خانه را نیز که در دوسوی عمارت آرامگاه ساخته شده‌اند می‌توان با توجه به جنبه نمادین عدد دو تبیین کرد، زیرا هیچ دلیل کارکردی برای طراحی و ساخت آن‌ها به صورت ساخته شده در وضع موجود نمی‌توان در نظر گرفت.
کاربرد عدد سه در طراحی مجموعه تاج محل
استفاده از سه گنبد برای شکل‌دهی به فضای شبستان مسجد یکی از ویژگی‌های مهم و سبکی مساجد هند در دوره گورکانیان است که به عنوان یک خصوصیت مهم از هند به برخی از کشورهای جنوب شرق آسیا نیز نفوذ کرده است و اینک در کشورهایی مانند مالزی و اندونزی می‌توان حتی بازتاب آن را در برخی از مساجد معاصر مشاهده کرد. در مساجد کوچک هند مانند موتی مسجد در آگرا و حتی در برخی از موارد در مساجد جامع بزرگ مانند مسجد جامع دهلی شبستان از سه گنبدخانه شکل گرفته است که اندازه فضای گنبدخانه و گنبدها متناسب با وسعت و اهمیت مسجد متفاوت است. در مساجد با شبستان بزرگ نیز سه گنبد را به صورت بزرگ و برجسته می‌ساختند تا ری آن‌ها تاکید شود. این ویژگی پیش از طراحی و ساخت تاج محل در معماری دوره اسلامی در هند شکل گرفته بود، به همین سبب در طراحی و ساخت مسجد و میهمان‌خانه از ترکیب سه گنبدی استفاده شده است که شمار گنبدهای آن تنها جنبه نمادین دارد.
همچنین هریک از چهار منار واقع در چهار گوشه سکوی عمارت، ساختاری سه قسمتی دارد و ممکن است که با توجه به سایر نمادپردازی‌های عددی در این مجموعه، این ترکیب سه قسمتی و کاربرد عدد سه را نیز بتوان نمادین تفسیر کرد.
کاربرد عدد چهار در طراحی مجموعه تاج محل
در طراحی بسیاری از عناصر و ترکیب‌های مجموعه از عدد چهار استفاده شده است، به چند مورد آن می‌توان چنین اشاره کرد:
چهار برج در گوشه‌های کرسی عمارت مزار؛ چهار خانه (اتاق) مربع در چهار جهت نشیمن‌های گنبدخانه؛ چهار چتری در پیرامون گنبد اصلی عمارت آرامگاه؛ چهار برج-منار در چهار گوشه ساختمان مسجد و میهمان‌خانه؛ چهار برج-منار در چهار گوشه ساختمان دروازه اصلی؛ چهار خانه (اتاق) مربع در چهار زاویه عمارت دروازه اصلی؛ چهار فضا در چهار کنج جلوخانه؛ چهار کاروانسرا در چهار کنج چارسو بازار.
کاربرد عدد پنج در طراحی مجموعه تاج محل
کاربرد عدد پنج را در یکی از بارزترین شکل‌های آن می‌توان در ترکیب پنج‌تایی گنبد با چهار چتری واقع در چهار طرف آن مشاهده کرد. تیتوس بورکهارت این ترکیب پنج‌تایی را به فرهنگ هندو نسبت داده است [۸ و ۹].
کاربرد عدد هفت در طراحی مجموعه تاج محل
عدد هفت به طور معمول در نقشه یا پلان ساختمان‌ها مورد استفاده قرار نمی‌گرفت، زیرا از لحاظ ایستایی، تقارن و تعادل نمی‌توانست برای الگوهای معمول طراحی چندان مناسب باشد، اما در مواردی در نماها، نقش‌ها و برخی از عناصر مورد استفاده قرار می‌گرفت. در تاج محل حداقل در یک مورد از عدد هفت استفاده شده است و آن مربوط به شمار چوکهندهای واقع در بالای دروازه اصلی ورودی به چهار باغ است. در متن پادشاهنامه درباره آن چنین نوشته شده است:” بر فراز روی کار دروازه جانب درون و بیرون هفت چوکهندی است که کلاه آن از سنگ مرمر است، در چار کنج این عمارت چهار منار درکمال تکلف و زیبایی است [۵]. البته اینک یازده چوکهند (گنبد کوچک تزیینی) در بالای دروازه وجود دارد و می‌توان حدس زد در زمانی که چوکهندهای اصلی آسیب دیده بودند، آن‌ها را تخریب و به‌جای آن‌ها به واسطه عدم توجه به عدد مقدس آن‌ها، یازده چوکهند جدید در جای آن‌ها ساخته‌اند.
فهرست منابع
[۱] Koch, Ebba. 2001. Mughal Art and Imperial Ideology. New Delhi: Oxford University Press
[۲] غروی. مهدی، “تاج محل”، هنر و مردم، شماره۸۱، ۱۳۸۴٫
[۳] شولتز،کریستیان نوربرگ. ۱۳۵۳٫ هستی، فضا و معماری. ترجمه محمد حسن حافظی. تهران: کتاب فروشی تهران.
[۴] سهروردی،شهاب الدین. ۱۳۸۷٫ فی حقیقه عشق. جلد سوم. تهران: مولی.
[۵] ملاعبدالحمید، لاهوری. ۱۸۶۷٫ پادشاهنامه. تصحیح مولوی کبیرالدین احمد و مولوی عبدالرحیم. جلد دوم. کلکته.
[۶] Sharma,Y.D. 2001. Delhi and its Neighbourhood. New Delhi: Archaeological Survey India
[۷] سلطان‌زاده. حسین، “نقش نمادهای هندسی و عددی در آرمانشهر ایرانی”، تهران مجله نامه انجمن جمعیت شناسی ایران، سال سوم شماره ۶: ۶۷-۸۸٫ ۱۳۸۷٫
[۸] Tilloston. GH.R, “Mughal India”, London: Penguan Book, 1990
[۹] تیتوس، بورکهارت. ۱۳۶۵٫ هنر اسلامی زبان و بیان. تهران: سروش.
عاااااااااااالی
سوله