صحن و حیاط
یکی از عناصر مهم معماری مساجد اسلامی، صحن و حیاط است که به دلیل پیروی از طرح و نقشه اولین مسجد جهان(مسجد النبی) طرح مربع و یا مربع مستطیل دارد و فضایی آزاد و روحانی را برای واردین به مسجد ایجاد می‌کند.
در واقع شکل و فرم و عناصر تزوینی ابتدا در همین صحن‌ها به نمایش در می‌آیند و شما هنگام ورود به مسجد بسیاری از عناصر معماری و تزئینات وابسته به معماری را یکجا مشاهده می‌کنید.
در وسط صحن حیاط، آب مظهر پاکیزگی و نظافت در حوض بزرگی که با فضاسازی بنا بصورت دایره و یا مربع و مستطیل و یا هشت گوش متناسب است، متجلی می‌شود.
معمولاً معماران چیره دست تمام دانش‌ها و رموز معماری خود را در یک بنای مقدس بکار می‌بردند. از این رو، محل حوض را در جایی انتخاب می‌کردند که لااقل تصویر بخش اعظمی از بنا بویژه ایوان‌ها و طاق نماهای زیبا که دارای تزئینات و رنگ‌های الوان بودند کاملاً در حوض منعکس شود (مانند مسجد امام خمینی اصفهان).
هنگامی که این آیینه کاذب، با موج کوچکی شکسته می‌شود، انسان متفکر و عارف به چشم دل می‌بیند که هیچ چیز جز ذات اقدس پروردگاری پایدار نیست.
بنابراین حوض علاوه بر کارکردی که برای وضو ساختن دارد، نمادی تزئینی نیز به شمار می‌رود. در بعضی از مساجد مانند مسجد عتیق شیراز بر روی حوض، سکو یا تختگاهی ساخته‌اند که پایه‌های آن در حوض است. در بالای این سکو که به آن «خدای خانه» می‌گویند مؤمنین دور از دسترس مردم عادی، تلاوت قرآن مجید می‌پرداختند.
در مقابل بعضی از ایوان‌های مساجد، صفه یا سکویی مجزا قرار داشت که طول و عرض آن متناسب دهانه ایوان به ارتفاع ۳۰ تا ۵۰ سانتی‌متر از سطح مسجد بالاتر بود. این صفه، مخصوص نمازگزاران فضای آزاد و از فضاهای دیگر متمایز بود و مردم با کفش بر روی این صفه رفت و آمد نمی‌کردند.
ایوان
بنایی واسطه میان صحن و درون بنا؛ ایوان نام دارد که سابقه آن به قبل از اسلام و به اشکانیان و ساسانیان باز می‌گردد و از نظر کارکردی، این فضای خالص ایرانی، نقش واسطۀ میان درون و برون، سرما و گرما، نور و تاریکی را بازی می‌کند و این فضا، فضای مکث و بحث مسلمین بعد از نماز، تماشای صحن و تفکر مؤمن در عالم خلقت است.
بدون تردید، زیباترین و عالی‌ترین ایوان‌ها، در مساجد و بناهای اسلامی ایران مشاهده می‌شود. ایوان‌های مساجد ایران از نظر ارتفاع و تناسبات فنی و عناصر تزئینی در بین سایر بناها و مساجد اسلامی کشورهای جهان نمونه و منحصر به فرد هستند. تنوع و زیبایی بعضی از ایوان‌ها به قدری زیاد است که نمی‌توان آن‌ها را با یکدیگر مقایسه کرد.
هر ایوانی زیبائی خاص مجموعه خود را دارد. ایوان‌های ایرانی اغلب بلند و متناسب با بنا ساخته شده‌اند. بعلاوه وجود طاق نماهای بسیار جالب و متنوع اطراف ایوان‌ها، آن‌ها را از خشکی و تجرد خارج کرده و حالت موزونی به آن‌ها داده است.
سقف ایوان‌ها که از نظر شکل و فرم مانند نیم کره یا نیم گنبد است با عانواع عناصر تزئینی مانند مقرنس، آجرکاری، گچبری، آیینه کاری، نقاشی، بویژه کاشی کاری، مزین شده است و در هر بنایی به تناسب اهمیت آن، این تزئینات بیشتر، کامل‌تر و زیباتر شده‌اند.
ایوان‌های ورودی مسجد جامع یزد، مسجد شیخ لطف الله، و مسجد-مدرسه چهار باغ(مادر شاه) در اصفهان از شاهکارهای هنری جهان محسوب می‌شوند.
ایوان صحن امیر علی شیر نوایی در آستان قدس رضوی از ایوان‌های مشهور معماری اسلامی است. ایوان‌های حرم حضرت عبدالعظیم (ع) و حرم حضرت معصومه (س) با نقوش متنوع هندسی بریده شده از آیینه چنان جلال و شکوهی دارند که هر بیننده را به خود جذب می‌نمایند. همچنین ایوان‌های صفه صاحب، صفه استاد و صفه درویش در مسجد جامع اصفهان از تنوع و زیبایی خاصی برخوردارند که کمتر مسجدی در جهان از این جهت به پای آن‌ها برسد.
رواق
رواق‌ها فضاهای سرپوشیده ستون‌دار در اطراف صحن و حیاط مساجد هستند که معمولاً در پشت آن‌ها دیوارهای انتهایی مسجد قرار دارند. ما در تاریخانه دامغان شاهد این رواق‌ها هستیم.
رواق‌ها بیشتر در مساجد کشورهای اسلامی حوزه مدیترانه، هند و پاکستان بکار گرفته شده‌اند.
سلام از توضیحات شما بسیار متشکرم خیلی خوب بود کاش به شبستان هم اشاره می کردید