مسجد از دیرباز به عنوان عنصری اساسی در جامعه بشری به صورت‌های گوناگون مطرح بوده است. گاهی به نام نیایشگاه، گاهی پرستشگاه، و در ادیان و مناطق گوناگون و نیز در دوره‌های مختلف زمانی، به نام‌های دیگر معروف بوده است.
در ایران نیز مسجد از دیرباز در بطن شهری وجود داشته و معماری مساجد نیز همواره مورد توجه بوده است. نخستین مسجد اسلامی به دست پیامبر و یارانش در مدینه ساخته شد و توسط هنرمندان اسلامی مورد تقلید و الگو قرار گرفته است. دیوار مسجد مدینه از سنگ لاشه و سقف آن تیرپوش و تخت بوده است. با وجود اینکه اسلام با تجمل و زیبایی در حد معقول آن مخالفتی ندارد، ولی روح حاکم بر رهنمودهای اسلام در مورد الگوهای مختلف مصرفی چون لباس، مسکن، مرکب و غذا همگی نشان دهنده آن است که یکی از معیارهای ارزشی در اسلام، سادگی و وارستگی از مظاهر دنیوی است. بنابراین آراستن مساجد با تزئیناتی که در کاخ های پادشاهان و اهل دنیا متداول است، منافی و مغایر با ارزش‌های اسلامی است.
۱- مسجد در آغاز سده دوم هجری
مسجد در آغاز سده دوم هجری و بیشتر در خراسان با پیل پاها و دیوارهای ضخیم و دهانه‌های کم پهنای سرپوشیده ساخته می‌شده است. از آغاز سده سوم هجری و با گسترش شهرها و روستاها مسجدهای باشکوه و بزرگی در بیشتر شهرها بنیاد گردید، اما هرگز گنبدخانه و ایوان که با دگرگونی و تغییراتی در آتشکده ها و مهرابه ها پدید آمده بود، کنار گذاشته نشد. گنبدخانه‌ها نیز همچون کوشکی تک و آزاد، برای مسجد ساخته می‌شد.
در ایران پس از فرو افتادن ساسانیان بود که ساخت مساجد آغاز شد. در سه قرن نخستین حکومت اسلامی در ایران، مساجد به شیوه‌های بسیار ساده و به پیروی از معماری ساسانی ساخته می شد. زادگاه اولین نمونه‌های معماری اسلامی ایران را در خراسان دانسته‌اند. در خراسان و شیوه خراسانی نقشه عمومی بناهای آن از مساجد صدر اسلام اقتباس شده و مساجد به گونه شبستانی یا چهل ستونی ساخته شده‌اند. این رَقم تنها به معنای حضور ستون‌های متعدد است که گرداگرد حیاط مرکزی قرار می‌گیرند و شبستان‌ها و یا رواق‌ها را میسازند. قوس‌های به کار رفته در شیوه خراسانی به صورت بیضی یا تخم مرغ است که از نمونه‌های آن؛ فیروز آباد و طاق کسری را می‌توان نام برد.
۲- مساجد قرن چهارم هجری
از قرن چهارم هجری نیز نفوذ معماری کهن اشکانی و ساسانی در کار ساختمان مساجد فزونی یافت. از این پس ایوان و گنبد که ساخت آن از دوره اشکانی آغاز شده و در دوران ساسانی رواج یافته بود، به صورت اجزای جدا نشدنی بدنه مسجد درآمد. از این دوران به بعد نیز با برداشتن ردیف‌هایی از ستون شبستان‌ها، ایوان و گنبد ساخته می‌شود و مساجد شبستانی به ایوانی بدل شده و سرانجام در اواخر قرن ۵ و اوایل قرن ۶ در دوران سلجوقی مساجد چهار ایوانی پدید می‌آیند. این گونه مساجد عبارتند از یک حیاط مرکزی با شبستان‌هایی گرداگرد آن، در میان هر شبستان در چهار طرف مسجد؛ چهار ایوان قرار دارد و در پشت ایوان جنوبی پوششی گنبدی به چشم می‌خورد.
از آنجا که در ایران پیش از اسلام، مهرپرستی و دین زرتشت رواج داشت، بناهای باقیمانده از این آیین تبدیل به مسجد شدند، نظیر؛ مسجد یزدخواست که بر روی آتشکده بنا شده اند و مسجد جامع بروجرد که آثار به دست آمده بر اثر بررسی‌ها نشان می‌دهد که بر روی آتشکده‌ای نیمه ویران ساخته شده است. بسیاری از عبادتگاه‌های مسلمانان در دوره‌های اولیه اسلامی را همین آتشکده‌ها تشکیل می‌داده‌اند. چون مردم تازه مسلمان به سوی قبله نماز می‌خواندند، ابتدا یک درگاه از چهار درگاه چهارطاقی را که به طرف قبله بود، مسدود کردند و به تدریج درگاه‌های غربی و شرقی را نیز پوشاندند و راه ورودی به مسجد از چهار طاقی به درگاه شمالی منحصر شد. و برای نیاز به محلی برای قرار دادن کفش‌ها؛ ایوانی پوشیده در جلوی درگاه شمالی ساختند. به این ترتیب طرح اولیه شامل یک ساختمان چهار طاقی و یک ایوان شد.
۳- انواع مساجد
به طور کلی مساجد را به سه گروه تقسیم می‌شود:
١- مساجد شبستانی ۲- مساجد چهار طاقی ٣- مساجد ایوانی
۱-۳- مساجد شبستانی
این مساجد از بخش سر پوشیده در جانب قبله و حیاط مرکزی و ایوان جلوی آن و صفه‌هایی در اطراف تشکیل یافته است.
۲-۳- مساجد چهار طاقی
این مساجد شامل چهار ستون در چهار گوشه مربع شکل می‌باشد که به وسیله چهار قوس در چهار جهت اصلی نمایان شده است و چون از چهار طرف باز بوده، به چهار طاقی شهرت یافته است. این طرح ساده دارای چهار گوشواره، به منظور ایجاد زمینه‌ای دایره‌ای شکل برای گنبد است. این فضا که بر روی آن گنبد مدوّری با خیزِ کم و بدون ساقه قرار دارد، به وسیله چهار درگاه به فضای خارج ارتباط می‌یابد. بناهای چهار طاقی عمدتاً به عنوان آتشکده و آتشگاه مورد استفاده قرار میگرفته‌اند مانند؛ چهار طاقی نیاسر و خرم دشت در کاشان و چهار طاقی برزو در اراک.
۳-۳- مساجد ایوانی
بسیاری از کارشناسان عقیده دارند که شرق ایران به ویژه خراسان جایگاه ایوان‌ها می‌باشد. ایوان‌های بزرگ را از دوره اشکانی که قلمرو آنها در شرق ایران بوده، در اختیار داریم. اولین ایوان‌های اسلامی در جنوب و مقابل گنبدخانه شکل گرفتند و سپس ایوان شمالی در جهت قرینه سازی با ایوان جنوبی و بعضاً برای استفاده از آفتاب زمستان ساخته شد.
یکی از کاربردهای ایوان جنوبی، دوری از گرمای تابستان است چون ایوان جنوبی پشت به آفتاب و در سایه قرار گرفته است. نمازگزاران به مقتضای فصل از دو ایوان شمالی و جنوبی استفاده می کنند. از مساجد تک ایوانی می توان از مسجد نیریز که بنایی ساده با یک ایوان دارد و همچنین مسجد جامع سمنان و یزد نام برد.
برخی درآیگاه یا ورودی و خروجی را که به صورت ایوان کوچک نشان داده شده است، ایوان می‌پندارند. این موضوع در مسجد جامع یزد مشهود است که در نگاه اول، مسجد چهار ایوانی می‌نماید لیکن غیر از یک ایوان، ایوان‌های دیگر درآیگاه مسجد هستند.
مساجد ایوانی خود دارای اقسامی است.
–مساجد دو ایوانی: همانند مسجد ملک زوزن در فرومد و مسجد ساوه که دو ایوان دارند.
–مساجد چهار ایوانی: سلجوقیان در کنار احداث بناهای متعدد به ساختن مسجد رغبت بیشتری نشان داده‌اند، از این رو تعداد بیشتری مسجد از عصر خود به یادگار گذاشته‌اند. به نظر «آندره گدار» فرانسوی، اولین مسجد چهار ایوانی در ایران، «مسجد خرگرد خواف» است و بعد از آن، «مسجد جامع اصفهان». مدارس و مساجد در عهد سلجوقی به چهار ایوانی تبدیل شده‌اند و به طور دقیق مشخص نیست که از چه تاریخی مساجد دو ایوانی به مساجد چهار ایوانی تغییر شکل یافته‌اند.
در تمام مساجدی که در دوره اسلامی ساخته می‌شده‌اند، نکاتی همواره مورد بررسی بوده و جنبه‌های معماری به کار رفته در مساجد با دین مبین اسلام نیز تطبیق یافته است. وجود تصاویر و مجسمه‌هایی از انسان و حیوان مجاز نمی‌باشد. وجود نباتات و تزئینات هندسی و آیه‌هایی از قرآن که به عربی خوشنویسی شده‌اند، در این مکان‌ها بسیار رایج است و به نوعی فرهنگ سطح بالا تبدیل شده‌اند.
موزاییک و کاشی های برّاق برای کف مسجد و تزئین محراب و دیوارها، شیشه‌های رنگارنگ برای پنجره و قندیل‌ها، قالی و قالیچه‌های گران‌بها برای آرایه صحن به کار می‌رفت. ازاره‌ها و دیواره‌ها با مرمرهای زیبای الوان و طاق نمای محراب و کتیبه‌ها را با نوشته‌ها می‌آراستند. منبر از چوب بود و در ساختن و آراستن آن با عاج منبت و آبنوس دقت فراوان به کار می‌بردند. نزدیک‌ترین منبر، چهار پایه‌ای بود که یک نسخه از کتاب خدا را که طبعاً نمونه‌ای از خوشنویسی و ظرافت هنری بود، بر آن نهاده بودند. نمودار قبله، طاق نمایی بود که در داخل دیوار ساخته می‌شد.
صنعت‌گران و هنرمندان همه کوشش خود را در تزئین محراب به کار می‌بردند. محراب را با کاشی و موزائیک و تصویر گل و بوته و نقشه‌ای برجسته و طراحی‌های زیبا از معرق، گچ، مرمر سفال و کاشی تزئین می‌کردند. از نظر متخصصان علم روانشناسی هنر معماری مساجد اسلامی، روح و روان انسان را تحت تأثیر قرار می‌دهد. برای مسلمان خداپرست، چه تنها باشد و چه غرق در جماعت، ساختمان مسجد طوری است که راز و نیازهای وی را با معبود آسان میکند. تناوب بیکران قوس‌ها و ستون‌ها، فضای پیوسته را چنان به تکه‌های همسان پخش میکند که ایجاد آن حالت معنوی خاصی را آسان میکند. ضمناً آرایش درون بنای مسجد نیز در به وجود آوردن حالت مزبور بسیار مؤثر است.
در تزئین و آرایش بناهای اسلامی این خصیصه هست که بیننده را به جنب و جوش و عمل وا نمی دارد بلکه بر عکس، در ذهن وی زمینه‌ای را برای کشف و شهود و درون بینی فراهم میکند. تزئینات بناهای اسلامی عموماً یا الوان است یا بر روی آنها کنده‌کاری‌های کم عمق ایجاد می‌گردد و در هر حال تمام بخش‌های قابل پوشش بنا را می پوشاند و کلیت و تمامیتی ذاتی بدان می‌بخشد که مستقل از ساختمان خود مسجد است.
شکل‌های پیچاپیچ اسلامی معمولاً از یک یا چند شکل منتظم تشکیل می‌شوند که در انحناها و دوایر می‌افتند و به نقش ستارگان چند پر در‌می آیند و این بدان معناست که تناسبات وابسته به یک نقش در سطح گسترده طرح تکراری می‌شود.
۴- عناصر معماری مشترک مساجد
مساجد در تمام مکان‌هایی که ساخته می‌شوند، عناصر معماری مشترکی دارند. صحن، ایوان، رواق، مناره، گنبد، شبستان و محراب که البته برخی مساجد همچون مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان فاقد صحن و مناره هستند. هیچ معبدی نیز نمیتواند محراب نداشته باشد تا جایی که برخی مساجد دارای چند محراب هستند به عنوان نمونه؛ مسجد جامع اصفهان که دارای ٩ محراب هست. البته بیشتر مساجد دارای یک محراب در جنوب مسجد هستند.
۱-۴- صحن و حیاط مسجد
یکی از عناصر مهم معماری مساجد اسلامی، صحن و حیاط است که به دلیل پیروی از طرح و نقشه اولین مسجد جهان(مسجدالنبی)، طرح مربع و یا مربع مستطیل دارد و فضایی آزاد و روحانی را برای واردین به مسجد ایجاد میکند. در واقع شکل و فرم و عناصر تزئینی ابتدا در همین صحن‌ها به نمایش در می‌آیند و شما هنگام ورود به مسجد بسیاری از عناصر معماری و تزئینات وابسته به معماری را یک جا مشاهده می‌کنید.
در وسط صحن حیاط، آب مظهر پاکیزگی و نظافت، در حوض بزرگی که با فضاسازی بنا به صورت دایره و یا مربع و مستطیل و یا هشت گوش متناسب است، متجلی می‌شود. معماران محل حوض را در جایی انتخاب می‌کردند که لااقل تصویر بخش اعظمی از بنا به ویژه ایوان‌ها و طاق نماهای زیبا که دارای تزئینات و رنگ‌های الوان بودند، کاملاً در حوض منعکس شود که نمونه آن را در مسجد امام خمینی اصفهان می‌بینیم. هنگامی که این آیینه کاذب با موج کوچکی شکسته می‌شود، انسان متفکر و عارف به چشم دل می‌بیند که هیچ چیز جز ذات اقدس پروردگار پایدار نیست. بنابراین حوض علاوه برکارکردی که برای وضو ساختن دارد، نمادی تزئینی نیز به شمار می‌رود.
در برخی مناطق همچون مسجد عتیق شیراز، برروی حوض سکو یا تخت گاهی ساخته‌اند که پایه‌های آن در حوض است. در بالای این سکو که به آن خدای خانه گویند، مؤمنین دور از مردم عادی به تلاوت قرآن مجید می‌پرداختند.
۲-۴- رواق مسجد
رواق‌ها، فضاهای سر پوشیده ستون‌دار اطراف صحن و حیاط مسجد هستند که معمولاً در پشت آنها دیوارهای انتهای مسجد قرار دارند. در تاریک خانه دامغان شاهد این رواق‌ها هستیم. رواق‌ها بیشتر در کشورهای اسلامی حوزه مدیترانه، هند و پاکستان به کار رفته‌اند.
۳-۴- ایوان مسجد
بدون تردید زیباترین و عالی‌ترین ایوان‌ها در مساجد و بناهای اسلامی ایران مشاهده می‌شود. ایوان‌های مساجد ایران از نظر ارتفاع و تناسبات فنی و عناصر تزئینی در بین سایر بناها و مساجد اسلامی کشورهای جهان، نمونه و منحصر به فرد هستند. هر ایوانی زیبایی خاص مجموعه خود را دارد. ایوان‌های ایرانی اغلب بلند و متناسب با بنا ساخته شده‌اند. به علاوه وجود طاق نماهای بسیار جالب و متنوع در اطراف ایوان‌ها، آنها را از خشکی و تجرد خارج کرده وحالت موزونی به آنها داده است.
سقف ایوان ها که از نظر شکل و فرم مانند نیم‌کُره و نیم‌گنبد است که با انواع عناصر تزئینی مانند مقرنس، آجرکاری، گچ‌بری، آیینه‌کاری و نقاشی مزین شده است و در هر بنایی به تناسب اهمیت آن، این تزئینات بیشتر؛ کامل‌تر و زیباتر شده‌اند. ایوان‌های ورودی مسجد جامع یزد، مسجد شیخ لطف‌الله و مدرسه چهار باغ اینگونه‌اند.
سقف ایوان‌هایی که عمیق هستند، مانند ایوان یا صفه درویش در مسجد جامع اصفهان به صورت گهواره‌ای ناوی و یا طاق آهنگ است. در اطراف ایوان‌ها، طاق‌نماها به کمک ایوان‌ها آمده و زیبایی آنها را کامل کرده‌اند و آنها را از تجرید و تکبنایی که شکل مناسبی نبوده، بیرون آورده‌اند. این طاق‌نماها به صورت مربع مستطیل‌اند و به صورت قالب‌بندی در بیشتر ایوان‌ها جای گرفته‌اند.
۴-۴- مناره مسجد
مناره‌ها بناهایی در قالب برج بلند و باریک هستند که معمولاً در کنار مسجد و بقاع متبرکه برای گفتن اذان ساخته می‌شوند. در گذشته مناره‌ها نقش میل راهنما را در کنار جاده‌ها و ابتدای شهرها و در کنار مساجد، کاروان‌سراها، مدارس و مهمان‌پذیرها ایفا کرده‌اند. این بناها به دلیل روشن کردن چراغ و یا آتش بر فراز آنها برای راهنمایی مسافرانی که شب هنگام از راه‌های دور به طرف شهر می‌آمدند، به مناره یا محل نور معروف شدند و برخی منابع به آن میل هم گفته‌اند. کلمه منار یا مناره به معنای جای نور و آتش است و در فرهنگ‌های لغت نیز همین معنا به کار برده شده است.
در دوره اسلامی ساخت مناره‌ها در کنار مسجد یا مقابر متداول شد اما اولین مناره را متعلق به قرن سوم هجری می‌دانند که در شهرستان قم واقع است. مناره‌ها ابتدا منفرد بودند و مصالح آنها از خشت بود. بعدها با آجر همراه با تزئینات آجری و کتیبه ساخته شد، مانند منار مسجد علی در اصفهان و منار تاریک خانه دامغان. در همین زمان نیز مناره‌های زوجی به ویژه در دو طرف ایوان‌های گنبد دار متداول گردید که در این حالت به آن گلدسته نیز گفته می‌شود.
مناره ها به طور کلی به دو دسته تقسیم می شوند.
میل یا مناره‌های راهنما، مناره‌ها یا گلدسته‌هایی که برای گفتن اذان و خبررسانی کاربرد داشته و دارند. از این رو در دوران اسلامی نام «مأذنه» نیز به خود گرفتند که قبل از وجود بلندگو، بالای آنها اذان می گفته‌اند.
هر گلدسته یا مأذنه شامل قسمت های زیر است: ١.پایه ٢.بدنه یا ساقه ٣.محل گفتن اذان(مؤذنه) ۴.تاج یا کلاهک تا قبل از صفویه مصالح بیشتر گل‌دسته‌ها از آجر بود. ولی از این دوره ساقه گل‌دسته‌ها یکپارچه از جنس کاشی فیروزه‌ای بود که در متن آن حروف معقلی(حروف بنایی) و زردرنگ به کار برده می‌شد.
۵-۴- گنبدها
گنبدها نیز یکی از علائم معماری اسلامی هستند که متنوع‌ترین آنها در ایران به کار گرفته شده‌اند. این گنبدها از خشت خام با اندود کاه گل یا آجر و سنگ در سرتاسر ایران اسلامی خودنمایی میکنند. انتخاب رنگ آبی که رنگی است آرام بخش و متعادل و روحانی، برای خود مزیتی است برای گنبدهای ایرانی، هنگامی که از بلندای شهر یا روستایی منظره آن را مشاهده می‌کنیم. گنبدها همانند نگین فیروزه‌ای در میان بافته‌ای شهری و روستایی می‌درخشند.
گنبدهای ایرانی صرف نظر از نوع فن و تکنیکی که در ساخت آنها به کار رفته است به دو دسته رک و نار تقسیم می‌شوند.
نار مثل گنبد مسجد امام خمینی و گنبد میرزا رفعیا در اصفهان.
گنبدهای رک نیز به سه دسته تقسیم می شوند: –گنبدهای هرمی: مانند گنبد ابولؤلؤ در کاشان و گنبد خانقاه شیخ عبدالصمد در نطنز. –گنبدهای مخروطی: مانند میل رادکان در قوچان. –گنبدهای اور چین(پله پله ای): مانند مقبره دانیال نبی در شوش.
بعضی از گنبدها نیز نار و رک هستند. تیزه گنبد، رک و در پایه به صورت قوس و نار در می‌آید. گنبد بیشتر مقبره‌هایی که متعلق به سرداران ایران است، مخروطی شکل و گنبد امامزاده‌ها تقریباً همگی هرمی شکل و نار هستند.
گنبدهایی که از خارج بنا مشاهده می‌شوند، پوسته بیرونی بنای گنبد است که به آن اصطلاحاً خود گویند. ولی گنبد دیگری در زیر گنبد خارجی وجود دارد که آن را از داخل مشاهده می‌کنیم و به آن اصطلاحاً آهیانه می گویند. بنابراین گنبدهای بناها شامل دو پوسته خود و آهیانه می‌باشند. شبستان‌ها نیز فضاهای سرپوشیده و دارای ستون‌های یک شکل و موازی‌اند که از یک طرف به صحن مسجد راه دارند.
هر مسجد دارای شبستان است. این شبستان‌ها ممکن است در چهار طرف مسجد یا دو طرف آن و احیاناً یک شبستان در جنوب مسجد و طرف قبله ایجاد شده باشد. این موضوع بستگی به تعداد نمازگزاران و اهمیت و اعتبار مسجد دارد. تقریباً بیشتر مساجد اسلامی دارای سقف‌های قوسی شکل با انواع تزئینات و کاربندی و رسمی بناهای ساده و متنوع‌اند. این قوس‌ها که در مساجد ایرانی به صورت عرق چین ظاهر شده‌اند، جلوه‌ای خاص دارند. تزئینات آجرکاری و یا کاشی کاری متنوع آنها بر زیبایی این شبستان‌ها افزوده است.
۶-۴- محراب
محراب نشان دهنده قبله مسلمین و در واقع نقطه عطف مسجد است. زیرا فلسفه ایجاد مسجد علاوه بر ابعاد سیاسی، اجتماعی و اقتصادی آن، ادای فریضه واجب نماز است که هر مسلمان ملزم به اجرای آن است. محراب‌ها در فرورفتگی قسمتی از دیوار قبله و از ساده‌ترین وجه تا پرنقش و نگارترین شکل ساخته می‌شوند. این امر بستگی به نوع و اهمیت مساجد و موقعیت آنها دارد. محراب‌های کاشی‌کاری ایران با تناسبات و به کار گیری کاشی‌های الوان معرق و یک تکه، از نمونه‌های بسیار عالی در ایران و جهان هستند. مانند محراب زیبای مینایی در موزه اسلامی ایران و محراب زیبای مسجد میرعماد کاشان در موزه مترو پولین کاشان.
۷-۴- کتیبه
کتیبه‌های قدیمی‌تر از آجر چینی و گچ‌بری‌ها، و کتیبه‌های جدیدتر با کاشی معرق و یا کاشی خشت اغلب به رنگ سفید بر زمینه لاجوردی و بعضاً کتیبه‌های حجاری شده از سنگ، مخصوصاً سنگ مرمر نیز دیده می‌شود. کتیبه‌هایی که از قرون اولیه اسلامی تا دوره تیموری و اواخر این دوره هستند غالبا از آجر چینی و گچ‌بری و با انواع خطوط تزئینی کوفی و خط زیبای ثلث و به دست زبردست‌ترین استادان خط و یا نقاشی خط بر در و دیوار این اماکن مذهبی جلوه میکنند و گویی این خطوط زیبا همراه با نقش و نگارهای متنوع زیبنده و انحناهای چشم نواز، همه و همه مجموعه و گلچینی را به وجود می‌آورند که تحسین همگان را بر می‌انگیزد.
نورگیرها نیز در اطراف گنبد و یا در ساق و ساقه آن مشاهده می‌گردد که به علت شدت و ضعف نور، طرح های بدیعی را به وجود آورده و بر زیبایی مسجد یا آرامگاه و زیارتگاه افزوده اند. این پنجره ها که معمولاً در بغل ایوان ها نیز به وجود آمده اند، اصطلاحاً به آن پاچنگ گویند. پاچنگ‌ها در بیشتر مساجد قدیمی جزو عناصر همراه مسجد هستند. نورگیرها از مصالح کاشی معرق، سنگ، آجر، کاشی و چوب ساخته می‌شوند و دارای نقوش هندسی یا اسلیمی هستند.
در برخی از مساجد قدیمی ایران، نورگیرها از خشت خام نیز ساخته شده‌اند و به علت وجود چند نور در آنها، توجه همگان به آن معطوف می‌گردد. یکی از زیباترین پنجره‌های نورگیر، پنجره‌های مشبک چوبی است که با طرح‌های متنوع گره‌سازی، عملکردی در پنجره‌ها و درهای ارسی دارند. حجاری‌ها، مقرنس کاری، کاشی‌کاری و گره چینی نیز از دیگر عوامل سازنده معماری مساجد در دوره‌های اسلامی هستند.
در دوره های مختلف تاریخی شاهد فراز و نشیب‌هایی در به وجود آمدن و کم رنگ شدن این تزئینات هستیم، برای مثال سبک‌های خراسانی، رازی، آذری و اصفهانی در ایران، هر کدام ویژگی‌ها و خصوصیات معماری خاص خود را بر بناها به ویژه مساجد تحمیل کرده‌اند.
شیوه شکل‌گیری عناصر معماری مساجد نیز نکته‌ای می‌باشد که نیاز به بررسی از جوانب گوناگون دارد. تزئینات آجری مساجد دوران سلجوقی، نقشه مساجد در دوره‌ها و سبک‌های مختلف، مصالح به کار گرفته شده در تکامل مساجد اسلامی، انواع مقرنس‌ها و کاشی‌کاری‌ها و… نیز مواردی است که هر کدام مبحث جدیدی را در معماری ایرانی و اسلامی به وجود آورده و قابل بررسی می‌باشد.
منابع
١. پرایس، کریستین، تاریخ هنر اسلامی، ترجمه مسعود رجب نیا، انتشارات امیرکبیر،چاپ دوم، تهران.
٢. تقدسی نیا، خسرو، ١٣۴٧، مسجدها، موسسه انتشاراتی ائمه، ص ١۴٢.
٣. جانسون، ه، ١٣۶٨، تاریخ هنر، ترجمه پرویزمرزبان، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، تهران.
۴. جوادی، آسیه، ١٣۶٣، معماریایران(مجموعه مقالات)، ٢ جلد، تهران.
۵. فتح ا…یف، ش.س، ١٣٧۵، گونه شناسی معماری مساجد در جمهوری آذربایجان، ترجمه لیلا ربن رشه، دفتر پژوهش های فرهنگی، چاپ صهبا، تهران.
۶. ماهنامه دینی، فرهنگی، اجتماعی مسجد، ١٣٨۶، شماره ١١٨، چاپ طرح ونقش، تهران.
٧. یوسف کیانی، محمد یوسف، ١٣٨١، تاریخ معماری ایران در دوره اسلامی، انتشارات سمت، چاپ چهارم، تهران.
